Το καλοκαίρι αρχίζει με μια ολική έκλειψη Σελήνης, ορατή και από την Ελλάδα. Η έκλειψη λαμβάνει χώρα το βράδυ της Τετάρτης 15 Ιουνίου 2011 και θα είναι ορατή ως ολική από όλη την Ελλάδα.
Το χαρακτηριστικό της έκλειψης αυτής είναι πως αρχίζει νωρίς το βράδυ με συνέπεια το μεγαλύτερο μέρος της να βρίσκει τη Σελήνη αρκετά χαμηλά στον ορίζοντα. Για να την δείτε, επιλέξτε ένα μέρος παρατήρησης με καθαρό ορίζοντα προς Νότια - Νοτιανατολικά.
Όταν η Σελήνη ανατέλλει, περίπου στις 20:50, η έκλειψη παρασκιάς (μη ορατή πτώση φωτεινότητας με οπτική παρατήρηση) έχει ήδη αρχίσει.
Η έναρξη της μερικής έκλειψης από τη σκιά της Γης στις 21:23 βρίσκει τη Σελήνη πολύ χαμηλά στον ορίζοντα, γύρω στις 5 μοίρες.
Η έναρξη της ολικής φάσης είναι στις 22:22 και βρίσκει τη Σελήνη σε ύψος 13 μοιρών. Η ολική φάση θα διαρκέσει για μία ώρα και 40 λεπτά, συνεπώς θα έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε την ολική φάση και με τη Σελήνη σε μεγαλύτερο ύψος. Η ολική φάση τελειώνει 2 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα με τη Σελήνη σε ύψος 24 μοιρών και η μερική φάση τελειώνει μια ώρα αργότερα, στη 1:02, βρίσκοντας τη Σελήνη σε ύψος 27 μοιρών.
Το χαρακτηριστικό της έκλειψης αυτής είναι πως αρχίζει νωρίς το βράδυ με συνέπεια το μεγαλύτερο μέρος της να βρίσκει τη Σελήνη αρκετά χαμηλά στον ορίζοντα. Για να την δείτε, επιλέξτε ένα μέρος παρατήρησης με καθαρό ορίζοντα προς Νότια - Νοτιανατολικά.
Όταν η Σελήνη ανατέλλει, περίπου στις 20:50, η έκλειψη παρασκιάς (μη ορατή πτώση φωτεινότητας με οπτική παρατήρηση) έχει ήδη αρχίσει.
Η έναρξη της μερικής έκλειψης από τη σκιά της Γης στις 21:23 βρίσκει τη Σελήνη πολύ χαμηλά στον ορίζοντα, γύρω στις 5 μοίρες.
Η έναρξη της ολικής φάσης είναι στις 22:22 και βρίσκει τη Σελήνη σε ύψος 13 μοιρών. Η ολική φάση θα διαρκέσει για μία ώρα και 40 λεπτά, συνεπώς θα έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε την ολική φάση και με τη Σελήνη σε μεγαλύτερο ύψος. Η ολική φάση τελειώνει 2 λεπτά μετά τα μεσάνυχτα με τη Σελήνη σε ύψος 24 μοιρών και η μερική φάση τελειώνει μια ώρα αργότερα, στη 1:02, βρίσκοντας τη Σελήνη σε ύψος 27 μοιρών.
Παρατήρηση της έκλειψης
Η έκλειψη Σελήνης μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και δια γυμνού οφθαλμού. Το φαινόμενο είναι εύκολα ορατό και εντυπωσιακό ακόμα και χωρίς βοήθεια οπτικών οργάνων και προσφέρεται ιδιαίτερα για το αμύητο κοινό ως ένας τρόπος προσέγγισής τους καθώς οι εκλείψεις τραβούν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. Φυσικά ή χρήση οπτικών βοηθημάτων θα δώσει περισσότερες λεπτομέρειες. Με κιάλια ήδη πολλές περισσότερες λεπτομέρειες της Σελήνης θα είναι ορατές, όρη, κρατήρες και θάλασσες, και ακόμα περισσότερο με τη χρήση τηλεσκοπίου. Ακόμα και το μικρότερο τηλεσκόπιο μπορεί να δώσει ωραίες εικόνες της Σελήνης καθώς αυτή είναι ένα ιδιαίτερο λαμπρό και εκτεταμένο αντικείμενο. Αν θέλετε να παρακολουθήσετε από τηλεσκόπιο αλλά δε διαθέτετε ένα μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον αστρονομικό σύλλογο της περιοχής σας μήπως διοργανώνουν κάποια δημόσια παρατήρηση του φαινομένου. Η παρατήρηση ολικής έκλειψης Σελήνης δεν κρύβει κάποιον κίνδυνο ούτε απαιτεί ειδικό εξοπλισμό.
Επεξήγηση των εκλείψεων
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αστρονομικά φαινόμενα ορατά δια γυμνού οφθαλμού είναι η Έκλειψη Σελήνης. Έκλειψη είναι γενικά το φαινόμενο όπου ένα ουράνιο σώμα εξαφανίζεται από τον ουρανό (εκλείπει). Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί εισέρχεται στη σκιά κάποιου άλλου σώματος, είτε γιατί παρεμποδίζεται η οπτική επαφή με τον παρατηρητή. Έτσι ένα αυτόφωτο σώμα, (π.χ. Ήλιος, Αστέρι) θα πάθει έκλειψη επειδή ένα τρίτο σώμα θα μπει ανάμεσα στον παρατηρητή και στο σώμα. Αντίστοιχα ένα ετερόφωτο σώμα (π.χ. Φεγγάρι) θα υποστεί έκλειψη επειδή θα πέσει η σκιά ενός τρίτου σώματος πάνω σε αυτό (π.χ. σκιά της Γης) Τα πιο γνωστά είδη εκλείψεων είναι οι εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. Εκλείψεις συμβαίνουν και στους αεριώδεις πλανήτες του Ηλιακού συστήματος, ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι εκλείψεις Ηλίου από τον Κρόνο. Μερικές εκλείψεις είναι ορατές στον Άρη, λόγω των δορυφόρων του, Φόβου και Δείμου ενώ ορισμένα διπλά συστήματα αστεριών καλύπτουν το ένα το άλλο, προκαλώντας εκλείψεις με αποτέλεσμα να μεταβάλλεται η φωτεινότητα των αστεριών.
Η Γη στο ταξίδι της γύρω από τον Ήλίο συνοδεύεται πιστά από το μοναδικό της δορυφόρο, τη Σελήνη.
Για να κάνει η Σελήνη ένα πλήρη κύκλο, χρειάζονται 27 ημέρες και 8 ώρες περίπου, ενώ από Πανσέληνο σε Πανσέληνο, χρειάζονται περίπου 29 ημέρες και 13 ώρες. Η διαφορά αυτή εξηγείται αν ληφθεί υπόψιν το γεγονός ότι η Σελήνη κινείται μαζί με τη Γη γύρω από τον Ήλιο.
Σε διάστημα λοιπόν ενός περίπου μήνα, η Σελήνη περνάει διαδοχικά από τα στάδια της Νέας Σελήνης, Πρώτου Τετάρτου, Πανσελήνου και Τελευταίου Τετάρτου, καθώς αλλάζει θέση σε σχέση με τη Γη:
Όταν η Σελήνη βρίσκεται πίσω από τη Γη σε σχέση με τον Ήλιο, αλλά όχι ακριβώς στην ίδια ευθεία, δείχνει ολόκληρη τη φωτισμένη επιφάνειά της και έχουμε Πανσέληνο. Αντίστοιχα όταν βρίσκεται μεταξύ Γης και Ήλιου, αλλά πάλι όχι ακριβώς στην ίδια ευθεία, δείχνει προς τη Γη το ημισφαίριο που δε φωτίζεται από τον Ήλιο με αποτέλεσμα να έχουμε Νέα Σελήνη, στις φάσεις του πρώτου και τελευταίου Τετάρτου τα τρία σώματα σχηματίζουν ορθογώνιο τρίγωνο.
Τι θα συμβεί όμως όταν τα τρία αυτά σώματα βρεθούν στην ίδια ευθεία;
Ηλιακές Εκλείψεις
Όπως είδαμε και παραπάνω για να βρεθούν τα τρία αυτά σώματα σε ευθεία πρέπει να έχουμε είτε Νέα Σελήνη είτε Πανσέληνο. Όταν λοιπόν η Νέα Σελήνη, βρεθεί στην ίδια ευθεία με την Γη και τον Ήλιο, εμποδίζει το Ηλιακό φως να φτάσει στη Γη και καλύπτει τον Ήλιο και έχουμε το πολύ εντυπωσιακό φαινόμενο της έκλειψης Ηλίου. Οι Ηλιακές Εκλείψεις είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές αλλά ορατές από ένα πολύ μικρό κομμάτι της Γης, πράγμα που τις κάνει πολύ σπάνιες για ένα συγκεκριμένο τόπο. Επειδή μάλιστα η διάμετρος του Ήλιου είναι περίπου 400 φορές μεγαλύτερη από αυτή της Σελήνης και η απόστασή του από τη Γη περίπου 400 φορές μεγαλύτερη από αυτή της Σελήνης, τα δύο σώματα έχουν περίπου τις ίδιες φαινόμενες διαστάσεις με αποτέλεσμα η Σελήνη να κρύβει ακριβώς τον Ήλιο. Μια τέτοια εντυπωσιακή έκλειψη συνέβη στις 29 Μαρτίου του 2006 και ήταν ορατή και από τη χώρα μας.
Εκτός από αυτή τη στενή ζώνη όπου είναι ορατή η ολική έκλειψη, υπάρχει μια πολύ ευρύτερη περιοχή από όπου είναι ορατή ως μερική έκλειψη, δηλαδή η Σελήνη κρύβει τμήμα του Ηλιακού δίσκου. Δεν είναι απαραίτητο να έχουμε ολική έκλειψη για παρατηρήσουμε μια μερική έκλειψη, αν η ευθυγράμμιση δεν είναι τέλεια και η σκιά δεν πέσει πάνω στη Γη αλλά μονάχα η παρασκιά τότε παρατηρούμε μόνο μερική έκλειψη, δίχως ολική.
Επίσης, υπάρχει και η περίπτωση της δακτυλιοειδούς έκλειψης. Επειδή η απόσταση μεταξύ Γης και Σελήνης δεν είναι σταθερή, αλλά μεταβάλλεται από 363.000 χιλιόμετρα στο περίγειο, σε 406.000 χιλιόμετρα στο απόγειο, η φαινόμενη διάμετρος της Σελήνης αλλάζει. Αν λοιπόν η ευθυγράμμιση συμβεί όταν η φαινόμενη διάμετρος της Σελήνης είναι μικρότερη από αυτή του Ήλιου, τότε στη θέση του Ήλιου παρατηρούμε ένα λεπτό δακτύλιο. Οι υβριδικές εκλείψεις οι οποίες είναι πάρα πολύ σπάνεις, είναι εκλείψεις οι οποίες παρατηρούνται από άλλα σημεία της Γης ως δακτυλιοειδείς και από άλλα ως μερικές.
Σεληνιακές Εκλείψεις
Αν η Σελήνη βρεθεί ακριβώς στην προέκταση της ευθείας Ήλιος- Γη, αλλά με τη Γη να είναι ανάμεσα στα δύο σώματα, τότε η σκιά της Γης, καλύπτει τη Σελήνη (παρακάτω εικόνα). Η Σελήνη σκιάζεται και σχεδόν χάνεται από τον ουράνιο θόλο, έχοντας ένα αμυδρό κόκκινο χρώμα, το οποίο προέρχεται από το φως του Ήλιου που διαθλάται στην ατμόσφαιρα της Γης και φωτίζει τη Σελήνη. Για να καταλάβουμε αυτό το χρωματισμό της Σελήνης αξίζει να φανταστούμε την εικόνα της Γης από την επιφάνεια της Σελήνης. Κατά τη διάρκεια της έκλειψης, ο Ήλιος κρύβεται αρχικά πίσω από τη Γη, ώσπου στο τέλος φαίνεται μονάχα ένας λεπτός μηνίσκος. Στη φάση της ολικότητας ο Ήλιος έχει κρυφτεί ολοκληρωτικά πίσω από την Γη, το φως του όμως καθώς διαθλάται στην ατμόσφαιρα της Γη, κάνει τη Γη να φαίνεται σαν ένας σκοτεινός δίσκος με ένα στεφάνι στο χρώμα του ηλιοβασιλέματος που φωτίζει στη συνέχεια την Σελήνη, δίνοντάς της το χαρακτηριστικό χρώμα του χαλκού. Η έκλειψη Σελήνης είναι ορατή από πολύ μεγαλύτερη περιοχή της Γης. Συγκεκριμένα, η έκλειψη μπορεί να παρατηρηθεί από όσες περιοχές η Σελήνη βρίσκεται πάνω από τον ορίζοντα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Κατά συνέπεια είναι πολύ πιθανότερο να είναι ορατή από ένα τόπο μια ολική έκλειψη Σελήνης παρά Ηλίου.
Αν η ευθυγράμμιση των τριών σωμάτων δεν είναι τέλεια, τότε η Σελήνη μπορεί να καλυφθεί από την παρασκιά της Γης. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε έκλειψη από την παρασκιά της Σελήνης. Επιπλέον στην περίπτωση που η Σελήνη δεν εισέλθει ολόκληρη στον κώνο της (παρα)σκιάς της Γης τότε έχουμε μερική έκλειψης από την (παρα)σκιά της Γης.
Φωτογράφηση των εκλείψεων
Ο καλύτερος τρόπος φωτογράφησης της έκλειψης Σελήνης είναι με μία φωτογραφική μηχανή τύπου ρεφλέξ (SLR) όπου το σώμα της μηχανής θα προσαρμοστεί σε ένα τηλεσκόπιο χρησιμοποιώντας το ως φακό (οι προσαρμογείς είναι γνωστοί ως t-rings και t-adaptors και είναι διαθέσιμοι στα καταστήματα αστρονομικού εξοπλισμού). Στη συνέχεια ακολουθούν συμβουλές για τη φωτογράφηση της έκλειψης μέσα από το τηλεσκόπιο παίρνοντας ως βάση τη φωτογράφηση της Πανσελήνου.
Φωτογράφηση της Πανσελήνου
Η Σελήνη είναι το λαμπρότερο αντικείμενο στον νυχτερινό ουρανό και γενικά το δεύτερο σε λαμπρότητα μετά τον Ήλιο. Η ένταση αυτή του φωτός της Σελήνης είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τους επίδοξους φωτογράφους καθώς μεταφράζεται σε γρήγορες και σύντομες εκθέσεις που μπορούν να ελαχιστοποιήσουν προβλήματα όπως ο άνεμος ή την ανάγκη για ειδικές στηρίξεις που αντισταθμίζουν την περιστροφή της Γης.
Οι εκλείψεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες καθώς το φεγγάρι βρίσκεται στο μέγιστο ύψος σε σχέση με την εκλειπτική και η φωτεινότητά του δεν επηρεάζεται από την ατμόσφαιρα της Γης. Οι εκθέσεις της Πανσελήνου κατά τη διάρκεια του χειμώνα χρησιμοποιώντας ISO 100 (ώστε να ελαχιστοποιήσουμε το φαινόμενο του κόκκου όταν χρησιμοποιούμε φιλμ ή του θορύβου όταν χρησιμοποιούμε ψηφιακή μηχανή) συνήθως διαρκούν από 1/1000 έως 1/2000 sec. Αν χρησιμοποιήσουμε τον καλύτερο φίλο του φωτογράφου, δηλαδή την αντιστάθμιση έκθεσης, παίρνοντας μια σειρά διαδοχικών εκθέσεων σε ένα προκαθορισμένο διάστημα τιμών, εξασφαλίζουμε ότι μία από αυτές τις εκθέσεις θα καταγράψει τέλεια την εικόνα της Σελήνης. Στην πράξη, αρχίζουμε με ένα εύρος εκθέσεων 1/1000 έως 1/2000 με μια πιθανή ακολουθία εκθέσεων να είναι η εξής: 1/1000, 1/1250, 1/1500, 1/1750, 1/2000. Αυτή η τεχνική είναι ζωτικής σημασίας για όσους χρησιμοποιούν φιλμ καθώς δεν έχουν άμεση απάντηση για το αν οι εκθέσεις είναι σωστές ή όχι. Αντίθετα, οι χρήστες ψηφιακών καμερών έχουν το προνόμιο να μπορούν να μελετήσουν άμεσα κάθε έκθεση. Ειδικά αν η μηχανή τους υποστηρίζει τη λειτουργία του ιστογράμματος αυτό θα πρέπει να καλύπτει περίπου τα 2/3 με 3/4 του οριζόντιου άξονα. Οι εκθέσεις αφορούν ένα τυπικό τηλεσκόπιο εστιακού λόγου f/7 ωστόσο με την αντιστάθμιση έκθεσης καλύπτουμε και όργανα άλλων εστιακών λόγων.
Προχωρώντας στη φωτογράφηση της έκλειψης Σελήνης
Χρησιμοποιώντας ως βάση την κατάλληλη έκθεση για την Πανσέληνο, που προέκυψε από τα παραπάνω, προχωρούμε με αντιστάθμιση έκθεσης και τη σειρά των εκθέσεων που περιγράψαμε πριν την πρώτη επαφή της παρασκιάς καθώς και για όλη τη φάση της παρασκιάς. Παρόλο που υπάρχει μια μικρή πτώση λαμπρότητας κατά τη διάρκειας της φάσης παρασκιάς, το εύρος εκθέσεων 1/1000 έως 1/2000 είναι αρκετά καλό ώστε να καταγράψει ιδανικά τη Σελήνη πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της φάσης παρασκιάς.
Καθώς η Σελήνη πλησιάζει τον κώνο σκιάς που αφήνει η Γη αρχίζουμε και βλέπουμε τα πρώτα πραγματικά σημάδια ότι μια έκλειψη συμβαίνει μιας και το φεγγάρι θα περάσει από μια διαδοχή φάσεων που μοιάζουν με τις γνωστές φάσεις του σεληνιακού κύκλου. Με την πρώτη επαφή της σκιάς κατεβάζουμε την έκθεση αναφοράς κατά ένα στοπ και προχωράμε πάλι με αντιστάθμιση έκθεσης (ήτοι 1/500, 1/750, 1/1000, 1/1250). Όταν το ένα τέταρτο του δίσκου της Σελήνης έχει καλυφθεί, παρόμοιο με ένα φεγγάρι 11 ημερών, μειώνουμε στο μισό για άλλη μια φορά την έκθεση αναφοράς και προχωρούμε πάλι με αντιστάθμιση έκθεσης (1/250, 1/350, 1/500, 1/750). Όταν το φεγγάρι είναι ορατό κατά 50% (σαν Σελήνη στο πρώτο τέταρτο) μειώνουμε στο μισό και πάλι την έκθεση αναφοράς και επαναλαμβάνουμε τις εκθέσεις (1/100, 1/160, 1/200, 1/250). Η τελική ρύθμιση θα είναι περίπου 20 λεπτά πριν την ολικότητα όταν η Σελήνη θα μοιάζει περίπου με μια Σελήνη 3-4 ημερών και προχωράμε πάλι με εκθέσεις μειωμένες στο μισό (1/60, 1/100, 1/125, 1/160).
Καθώς πλησιάζουμε προς την ολικότητα, πρέπει να προετοιμάσουμε τη μηχανή μας για σημαντικά μεγαλύτερες εκθέσεις καθώς το φεγγάρι στη φάση της ολικής έκλειψης απαιτεί εκθέσεις που διαρκούν μερικά δευτερόλεπτα. Ένας άγνωστος παράγοντας είναι το πόσο σκοτεινό θα είναι το φεγγάρι στη συγκεκριμένη έκλειψη κάτι που επηρεάζεται από τη διαύγεια της τοπικής ατμόσφαιρας και που δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Σε αυτή την κρίσιμη φάση της έκλειψης είναι απαραίτητο να αντισταθμιστεί η περιστροφή της Γης με έναν μοτέρ-αστροστάτη αλλιώς οι εκθέσεις μέσα από τηλεσκόπιο θα βγουν θολές. Προτείνεται να πάρει κανείς μια σειρά διαδοχικών εκθέσεων κατά τη διάρκεια της ολικής φάσης καθώς η φωτεινότητα της Σελήνης σε αυτή τη φάση μεταβάλλεται διαρκώς. Οι πιο μεγάλες εκθέσεις θα είναι στο σημείο της μέγιστης ολικότητας (23:14 ώρα Ελλάδος) που είναι και το σημείο που το φεγγάρι εμφανίζεται πιο σκοτεινό. Οι εκθέσεις αυτές, για την ολική φάση, είναι συνήθως 2 έως 8 δευτερόλεπτα.
Μόλις τελειώσει η ολική φάση και το φεγγάρι βγαίνει και πάλι από τον κώνο σκιάς της Γης εφαρμόζουμε την ίδια τεχνική που αναφέραμε πιο πάνω με την ανάποδη σειρά αρχίζοντας με εκθέσεις (1/60, 1/100, 1/125 and 1/160 sec). Μόλις το 25% του δίσκου της Σελήνης εμφανιστεί συνεχίζουμε με (1/100, 1/160, 1/200, 1/250) κ.ο.κ.
Φωτογράφηση της έκλειψης με άλλους τρόπους
Αν δεν χρησιμοποιήσουμε τηλεσκόπιο για τη φωτογράφιση αλλά απλά μια μηχανή με ένα τρίποδο, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα σχετικά με την περιστροφή της Γης. Φακοί με εστιακό μήκος μεταξύ 28 και 100mm επιτρέπουν την καταγραφή της έκλειψης σε ένα καρέ φιλμ χωρίς καταγραφή θολής εικόνας.
Η φωτογράφηση της έκλειψης είναι, επίσης, δυνατή και χωρίς μηχανή τύπου reflex (αναλογική ή ψηφιακή SLR) αν κανείς χρησιμοποιήσει τη λεγόμενη μέθοδο θετικής προβολής-afocal. Με τη μέθοδο θετικής προβολής χρησιμοποιούμε ακόμα και μια φωτογραφική μηχανή τύπου compact την οποία και κεντράρουμε ακριβώς πάνω από τον προσοφθάλμιο φακό καταγράφοντας το είδωλο που σχηματίζεται στον προσοφθάλμιο.
(από παλιότερο άρθρο που είχαμε γράψει μαζί με τον Κώστα και τον Αντώνη).
Η έκλειψη Σελήνης μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και δια γυμνού οφθαλμού. Το φαινόμενο είναι εύκολα ορατό και εντυπωσιακό ακόμα και χωρίς βοήθεια οπτικών οργάνων και προσφέρεται ιδιαίτερα για το αμύητο κοινό ως ένας τρόπος προσέγγισής τους καθώς οι εκλείψεις τραβούν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον. Φυσικά ή χρήση οπτικών βοηθημάτων θα δώσει περισσότερες λεπτομέρειες. Με κιάλια ήδη πολλές περισσότερες λεπτομέρειες της Σελήνης θα είναι ορατές, όρη, κρατήρες και θάλασσες, και ακόμα περισσότερο με τη χρήση τηλεσκοπίου. Ακόμα και το μικρότερο τηλεσκόπιο μπορεί να δώσει ωραίες εικόνες της Σελήνης καθώς αυτή είναι ένα ιδιαίτερο λαμπρό και εκτεταμένο αντικείμενο. Αν θέλετε να παρακολουθήσετε από τηλεσκόπιο αλλά δε διαθέτετε ένα μπορείτε να επικοινωνήσετε με τον αστρονομικό σύλλογο της περιοχής σας μήπως διοργανώνουν κάποια δημόσια παρατήρηση του φαινομένου. Η παρατήρηση ολικής έκλειψης Σελήνης δεν κρύβει κάποιον κίνδυνο ούτε απαιτεί ειδικό εξοπλισμό.
Επεξήγηση των εκλείψεων
Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αστρονομικά φαινόμενα ορατά δια γυμνού οφθαλμού είναι η Έκλειψη Σελήνης. Έκλειψη είναι γενικά το φαινόμενο όπου ένα ουράνιο σώμα εξαφανίζεται από τον ουρανό (εκλείπει). Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε γιατί εισέρχεται στη σκιά κάποιου άλλου σώματος, είτε γιατί παρεμποδίζεται η οπτική επαφή με τον παρατηρητή. Έτσι ένα αυτόφωτο σώμα, (π.χ. Ήλιος, Αστέρι) θα πάθει έκλειψη επειδή ένα τρίτο σώμα θα μπει ανάμεσα στον παρατηρητή και στο σώμα. Αντίστοιχα ένα ετερόφωτο σώμα (π.χ. Φεγγάρι) θα υποστεί έκλειψη επειδή θα πέσει η σκιά ενός τρίτου σώματος πάνω σε αυτό (π.χ. σκιά της Γης) Τα πιο γνωστά είδη εκλείψεων είναι οι εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης. Εκλείψεις συμβαίνουν και στους αεριώδεις πλανήτες του Ηλιακού συστήματος, ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι εκλείψεις Ηλίου από τον Κρόνο. Μερικές εκλείψεις είναι ορατές στον Άρη, λόγω των δορυφόρων του, Φόβου και Δείμου ενώ ορισμένα διπλά συστήματα αστεριών καλύπτουν το ένα το άλλο, προκαλώντας εκλείψεις με αποτέλεσμα να μεταβάλλεται η φωτεινότητα των αστεριών.
Η Γη στο ταξίδι της γύρω από τον Ήλίο συνοδεύεται πιστά από το μοναδικό της δορυφόρο, τη Σελήνη.
Για να κάνει η Σελήνη ένα πλήρη κύκλο, χρειάζονται 27 ημέρες και 8 ώρες περίπου, ενώ από Πανσέληνο σε Πανσέληνο, χρειάζονται περίπου 29 ημέρες και 13 ώρες. Η διαφορά αυτή εξηγείται αν ληφθεί υπόψιν το γεγονός ότι η Σελήνη κινείται μαζί με τη Γη γύρω από τον Ήλιο.
Σε διάστημα λοιπόν ενός περίπου μήνα, η Σελήνη περνάει διαδοχικά από τα στάδια της Νέας Σελήνης, Πρώτου Τετάρτου, Πανσελήνου και Τελευταίου Τετάρτου, καθώς αλλάζει θέση σε σχέση με τη Γη:
Όταν η Σελήνη βρίσκεται πίσω από τη Γη σε σχέση με τον Ήλιο, αλλά όχι ακριβώς στην ίδια ευθεία, δείχνει ολόκληρη τη φωτισμένη επιφάνειά της και έχουμε Πανσέληνο. Αντίστοιχα όταν βρίσκεται μεταξύ Γης και Ήλιου, αλλά πάλι όχι ακριβώς στην ίδια ευθεία, δείχνει προς τη Γη το ημισφαίριο που δε φωτίζεται από τον Ήλιο με αποτέλεσμα να έχουμε Νέα Σελήνη, στις φάσεις του πρώτου και τελευταίου Τετάρτου τα τρία σώματα σχηματίζουν ορθογώνιο τρίγωνο.
Τι θα συμβεί όμως όταν τα τρία αυτά σώματα βρεθούν στην ίδια ευθεία;
Ηλιακές Εκλείψεις
Όπως είδαμε και παραπάνω για να βρεθούν τα τρία αυτά σώματα σε ευθεία πρέπει να έχουμε είτε Νέα Σελήνη είτε Πανσέληνο. Όταν λοιπόν η Νέα Σελήνη, βρεθεί στην ίδια ευθεία με την Γη και τον Ήλιο, εμποδίζει το Ηλιακό φως να φτάσει στη Γη και καλύπτει τον Ήλιο και έχουμε το πολύ εντυπωσιακό φαινόμενο της έκλειψης Ηλίου. Οι Ηλιακές Εκλείψεις είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακές αλλά ορατές από ένα πολύ μικρό κομμάτι της Γης, πράγμα που τις κάνει πολύ σπάνιες για ένα συγκεκριμένο τόπο. Επειδή μάλιστα η διάμετρος του Ήλιου είναι περίπου 400 φορές μεγαλύτερη από αυτή της Σελήνης και η απόστασή του από τη Γη περίπου 400 φορές μεγαλύτερη από αυτή της Σελήνης, τα δύο σώματα έχουν περίπου τις ίδιες φαινόμενες διαστάσεις με αποτέλεσμα η Σελήνη να κρύβει ακριβώς τον Ήλιο. Μια τέτοια εντυπωσιακή έκλειψη συνέβη στις 29 Μαρτίου του 2006 και ήταν ορατή και από τη χώρα μας.
Εκτός από αυτή τη στενή ζώνη όπου είναι ορατή η ολική έκλειψη, υπάρχει μια πολύ ευρύτερη περιοχή από όπου είναι ορατή ως μερική έκλειψη, δηλαδή η Σελήνη κρύβει τμήμα του Ηλιακού δίσκου. Δεν είναι απαραίτητο να έχουμε ολική έκλειψη για παρατηρήσουμε μια μερική έκλειψη, αν η ευθυγράμμιση δεν είναι τέλεια και η σκιά δεν πέσει πάνω στη Γη αλλά μονάχα η παρασκιά τότε παρατηρούμε μόνο μερική έκλειψη, δίχως ολική.
Επίσης, υπάρχει και η περίπτωση της δακτυλιοειδούς έκλειψης. Επειδή η απόσταση μεταξύ Γης και Σελήνης δεν είναι σταθερή, αλλά μεταβάλλεται από 363.000 χιλιόμετρα στο περίγειο, σε 406.000 χιλιόμετρα στο απόγειο, η φαινόμενη διάμετρος της Σελήνης αλλάζει. Αν λοιπόν η ευθυγράμμιση συμβεί όταν η φαινόμενη διάμετρος της Σελήνης είναι μικρότερη από αυτή του Ήλιου, τότε στη θέση του Ήλιου παρατηρούμε ένα λεπτό δακτύλιο. Οι υβριδικές εκλείψεις οι οποίες είναι πάρα πολύ σπάνεις, είναι εκλείψεις οι οποίες παρατηρούνται από άλλα σημεία της Γης ως δακτυλιοειδείς και από άλλα ως μερικές.
Σεληνιακές Εκλείψεις
Αν η Σελήνη βρεθεί ακριβώς στην προέκταση της ευθείας Ήλιος- Γη, αλλά με τη Γη να είναι ανάμεσα στα δύο σώματα, τότε η σκιά της Γης, καλύπτει τη Σελήνη (παρακάτω εικόνα). Η Σελήνη σκιάζεται και σχεδόν χάνεται από τον ουράνιο θόλο, έχοντας ένα αμυδρό κόκκινο χρώμα, το οποίο προέρχεται από το φως του Ήλιου που διαθλάται στην ατμόσφαιρα της Γης και φωτίζει τη Σελήνη. Για να καταλάβουμε αυτό το χρωματισμό της Σελήνης αξίζει να φανταστούμε την εικόνα της Γης από την επιφάνεια της Σελήνης. Κατά τη διάρκεια της έκλειψης, ο Ήλιος κρύβεται αρχικά πίσω από τη Γη, ώσπου στο τέλος φαίνεται μονάχα ένας λεπτός μηνίσκος. Στη φάση της ολικότητας ο Ήλιος έχει κρυφτεί ολοκληρωτικά πίσω από την Γη, το φως του όμως καθώς διαθλάται στην ατμόσφαιρα της Γη, κάνει τη Γη να φαίνεται σαν ένας σκοτεινός δίσκος με ένα στεφάνι στο χρώμα του ηλιοβασιλέματος που φωτίζει στη συνέχεια την Σελήνη, δίνοντάς της το χαρακτηριστικό χρώμα του χαλκού. Η έκλειψη Σελήνης είναι ορατή από πολύ μεγαλύτερη περιοχή της Γης. Συγκεκριμένα, η έκλειψη μπορεί να παρατηρηθεί από όσες περιοχές η Σελήνη βρίσκεται πάνω από τον ορίζοντα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Κατά συνέπεια είναι πολύ πιθανότερο να είναι ορατή από ένα τόπο μια ολική έκλειψη Σελήνης παρά Ηλίου.
Αν η ευθυγράμμιση των τριών σωμάτων δεν είναι τέλεια, τότε η Σελήνη μπορεί να καλυφθεί από την παρασκιά της Γης. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε έκλειψη από την παρασκιά της Σελήνης. Επιπλέον στην περίπτωση που η Σελήνη δεν εισέλθει ολόκληρη στον κώνο της (παρα)σκιάς της Γης τότε έχουμε μερική έκλειψης από την (παρα)σκιά της Γης.
Φωτογράφηση των εκλείψεων
Ο καλύτερος τρόπος φωτογράφησης της έκλειψης Σελήνης είναι με μία φωτογραφική μηχανή τύπου ρεφλέξ (SLR) όπου το σώμα της μηχανής θα προσαρμοστεί σε ένα τηλεσκόπιο χρησιμοποιώντας το ως φακό (οι προσαρμογείς είναι γνωστοί ως t-rings και t-adaptors και είναι διαθέσιμοι στα καταστήματα αστρονομικού εξοπλισμού). Στη συνέχεια ακολουθούν συμβουλές για τη φωτογράφηση της έκλειψης μέσα από το τηλεσκόπιο παίρνοντας ως βάση τη φωτογράφηση της Πανσελήνου.
Φωτογράφηση της Πανσελήνου
Η Σελήνη είναι το λαμπρότερο αντικείμενο στον νυχτερινό ουρανό και γενικά το δεύτερο σε λαμπρότητα μετά τον Ήλιο. Η ένταση αυτή του φωτός της Σελήνης είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για τους επίδοξους φωτογράφους καθώς μεταφράζεται σε γρήγορες και σύντομες εκθέσεις που μπορούν να ελαχιστοποιήσουν προβλήματα όπως ο άνεμος ή την ανάγκη για ειδικές στηρίξεις που αντισταθμίζουν την περιστροφή της Γης.
Οι εκλείψεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες καθώς το φεγγάρι βρίσκεται στο μέγιστο ύψος σε σχέση με την εκλειπτική και η φωτεινότητά του δεν επηρεάζεται από την ατμόσφαιρα της Γης. Οι εκθέσεις της Πανσελήνου κατά τη διάρκεια του χειμώνα χρησιμοποιώντας ISO 100 (ώστε να ελαχιστοποιήσουμε το φαινόμενο του κόκκου όταν χρησιμοποιούμε φιλμ ή του θορύβου όταν χρησιμοποιούμε ψηφιακή μηχανή) συνήθως διαρκούν από 1/1000 έως 1/2000 sec. Αν χρησιμοποιήσουμε τον καλύτερο φίλο του φωτογράφου, δηλαδή την αντιστάθμιση έκθεσης, παίρνοντας μια σειρά διαδοχικών εκθέσεων σε ένα προκαθορισμένο διάστημα τιμών, εξασφαλίζουμε ότι μία από αυτές τις εκθέσεις θα καταγράψει τέλεια την εικόνα της Σελήνης. Στην πράξη, αρχίζουμε με ένα εύρος εκθέσεων 1/1000 έως 1/2000 με μια πιθανή ακολουθία εκθέσεων να είναι η εξής: 1/1000, 1/1250, 1/1500, 1/1750, 1/2000. Αυτή η τεχνική είναι ζωτικής σημασίας για όσους χρησιμοποιούν φιλμ καθώς δεν έχουν άμεση απάντηση για το αν οι εκθέσεις είναι σωστές ή όχι. Αντίθετα, οι χρήστες ψηφιακών καμερών έχουν το προνόμιο να μπορούν να μελετήσουν άμεσα κάθε έκθεση. Ειδικά αν η μηχανή τους υποστηρίζει τη λειτουργία του ιστογράμματος αυτό θα πρέπει να καλύπτει περίπου τα 2/3 με 3/4 του οριζόντιου άξονα. Οι εκθέσεις αφορούν ένα τυπικό τηλεσκόπιο εστιακού λόγου f/7 ωστόσο με την αντιστάθμιση έκθεσης καλύπτουμε και όργανα άλλων εστιακών λόγων.
Προχωρώντας στη φωτογράφηση της έκλειψης Σελήνης
Χρησιμοποιώντας ως βάση την κατάλληλη έκθεση για την Πανσέληνο, που προέκυψε από τα παραπάνω, προχωρούμε με αντιστάθμιση έκθεσης και τη σειρά των εκθέσεων που περιγράψαμε πριν την πρώτη επαφή της παρασκιάς καθώς και για όλη τη φάση της παρασκιάς. Παρόλο που υπάρχει μια μικρή πτώση λαμπρότητας κατά τη διάρκειας της φάσης παρασκιάς, το εύρος εκθέσεων 1/1000 έως 1/2000 είναι αρκετά καλό ώστε να καταγράψει ιδανικά τη Σελήνη πριν αλλά και κατά τη διάρκεια της φάσης παρασκιάς.
Καθώς η Σελήνη πλησιάζει τον κώνο σκιάς που αφήνει η Γη αρχίζουμε και βλέπουμε τα πρώτα πραγματικά σημάδια ότι μια έκλειψη συμβαίνει μιας και το φεγγάρι θα περάσει από μια διαδοχή φάσεων που μοιάζουν με τις γνωστές φάσεις του σεληνιακού κύκλου. Με την πρώτη επαφή της σκιάς κατεβάζουμε την έκθεση αναφοράς κατά ένα στοπ και προχωράμε πάλι με αντιστάθμιση έκθεσης (ήτοι 1/500, 1/750, 1/1000, 1/1250). Όταν το ένα τέταρτο του δίσκου της Σελήνης έχει καλυφθεί, παρόμοιο με ένα φεγγάρι 11 ημερών, μειώνουμε στο μισό για άλλη μια φορά την έκθεση αναφοράς και προχωρούμε πάλι με αντιστάθμιση έκθεσης (1/250, 1/350, 1/500, 1/750). Όταν το φεγγάρι είναι ορατό κατά 50% (σαν Σελήνη στο πρώτο τέταρτο) μειώνουμε στο μισό και πάλι την έκθεση αναφοράς και επαναλαμβάνουμε τις εκθέσεις (1/100, 1/160, 1/200, 1/250). Η τελική ρύθμιση θα είναι περίπου 20 λεπτά πριν την ολικότητα όταν η Σελήνη θα μοιάζει περίπου με μια Σελήνη 3-4 ημερών και προχωράμε πάλι με εκθέσεις μειωμένες στο μισό (1/60, 1/100, 1/125, 1/160).
Καθώς πλησιάζουμε προς την ολικότητα, πρέπει να προετοιμάσουμε τη μηχανή μας για σημαντικά μεγαλύτερες εκθέσεις καθώς το φεγγάρι στη φάση της ολικής έκλειψης απαιτεί εκθέσεις που διαρκούν μερικά δευτερόλεπτα. Ένας άγνωστος παράγοντας είναι το πόσο σκοτεινό θα είναι το φεγγάρι στη συγκεκριμένη έκλειψη κάτι που επηρεάζεται από τη διαύγεια της τοπικής ατμόσφαιρας και που δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων. Σε αυτή την κρίσιμη φάση της έκλειψης είναι απαραίτητο να αντισταθμιστεί η περιστροφή της Γης με έναν μοτέρ-αστροστάτη αλλιώς οι εκθέσεις μέσα από τηλεσκόπιο θα βγουν θολές. Προτείνεται να πάρει κανείς μια σειρά διαδοχικών εκθέσεων κατά τη διάρκεια της ολικής φάσης καθώς η φωτεινότητα της Σελήνης σε αυτή τη φάση μεταβάλλεται διαρκώς. Οι πιο μεγάλες εκθέσεις θα είναι στο σημείο της μέγιστης ολικότητας (23:14 ώρα Ελλάδος) που είναι και το σημείο που το φεγγάρι εμφανίζεται πιο σκοτεινό. Οι εκθέσεις αυτές, για την ολική φάση, είναι συνήθως 2 έως 8 δευτερόλεπτα.
Μόλις τελειώσει η ολική φάση και το φεγγάρι βγαίνει και πάλι από τον κώνο σκιάς της Γης εφαρμόζουμε την ίδια τεχνική που αναφέραμε πιο πάνω με την ανάποδη σειρά αρχίζοντας με εκθέσεις (1/60, 1/100, 1/125 and 1/160 sec). Μόλις το 25% του δίσκου της Σελήνης εμφανιστεί συνεχίζουμε με (1/100, 1/160, 1/200, 1/250) κ.ο.κ.
Φωτογράφηση της έκλειψης με άλλους τρόπους
Αν δεν χρησιμοποιήσουμε τηλεσκόπιο για τη φωτογράφιση αλλά απλά μια μηχανή με ένα τρίποδο, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα σχετικά με την περιστροφή της Γης. Φακοί με εστιακό μήκος μεταξύ 28 και 100mm επιτρέπουν την καταγραφή της έκλειψης σε ένα καρέ φιλμ χωρίς καταγραφή θολής εικόνας.
Η φωτογράφηση της έκλειψης είναι, επίσης, δυνατή και χωρίς μηχανή τύπου reflex (αναλογική ή ψηφιακή SLR) αν κανείς χρησιμοποιήσει τη λεγόμενη μέθοδο θετικής προβολής-afocal. Με τη μέθοδο θετικής προβολής χρησιμοποιούμε ακόμα και μια φωτογραφική μηχανή τύπου compact την οποία και κεντράρουμε ακριβώς πάνω από τον προσοφθάλμιο φακό καταγράφοντας το είδωλο που σχηματίζεται στον προσοφθάλμιο.
(από παλιότερο άρθρο που είχαμε γράψει μαζί με τον Κώστα και τον Αντώνη).
| ΠΗΓΗ ΑSTROVOX καντε κλικ |
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου